Nobel mükafatları aslında yapay zekaya verildi

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

2024 Nobel Fizik Mükafatı, 8 Ekim Salı günü, yapay hudut ağlarıyla makine tahsilini mümkün kılan keşifleri münasebetiyle Amerika Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) Princeton Üniversitesi’nden John Hopfield ve Kanada’daki Toronto Üniversitesi’nden Geoffrey Hinton’a verilmişti.

Bir gün sonra, Google’ın yapay zeka firması DeepMind’ın CEO’su Demis Hassabis, DeepMind yöneticisi John Jumper ve Washington Üniversitesi profesörü David Baker’ın proteinler üzerindeki çalışmalarıyla Nobel Kimya Ödülü’nü kazanmaları da yapay zekayı bir defa daha Nobel manşetlerine taşıdı.

İki temel bilim ödülünün de yapay zeka alanındaki çalışmalara verilmesine karşın bilim topluluğundan birçok kişi, bedenimizdeki moleküllerin ve proteinlerin bağlanma biçimleriyle ilgili son yapay zeka keşiflerini, kimya alanıyla bağlantılı buldu. Tartışmalar bu yüzden fizik alanında ağırlaşıyor.

“Öğrenebilen ve hatırlayabilen” makineler, neden fizik mükafatı kazandı?

Hopfield ve Hinton, fizik ve biyolojideki fikirlerden ilham alarak, bilgilerdeki kalıpları ezberleyebilen ve öğrenebilen bilgisayar sistemleri geliştirdi. Hiçbir vakit direkt işbirliği yapmamış olmalarına karşın, makine tahsili ve yapay zeka alanındaki mevcut patlamanın temellerini atmadan evvel birbirlerinin ve evvelki bilim insanlarının çalışmalarını temel aldı.

Zaman vakit “yapay zekanın vaftiz babası” diye anılan İngiliz-Kanadalı Profesör Hinton, ödül karşısında şaşkına döndüğünü belirtti. Duyurudan birkaç dakika sonra açıklamada bulunan Hinton, “Çok şaşırdım, bunun olacağını hiç varsayım etmemiştim,” tabirlerini kullandı.

Bilim insanı 2023’te Google’dan istifa etmiş ve insan tipini alt edebilecek mümkün makinelerin tehlikeleri konusunda uyarmıştı.

Makine tahsili, bir bilgisayarın kendisini bilgi üretmek üzere eğitebilmesini sağlayan, yapay zeka teknolojisinin anahtarı niteliğindeki bir sistem. Birebir vakitte, internette arama yapmaktan telefonlarımızda fotoğraf düzenlemeye kadar bugün kullandığımız çok çeşitli teknolojileri yönlendiren güç.

Hinton’ın hudut ağları üzerine öncü araştırmaları da ChatGPT üzere mevcut yapay zeka sistemlerine giden yolu açtı.

Sinir ağları; öğrenme ve bilgiyi sürece biçimleri bakımından insan beynine benzeri sistemler. Bunlar düğüm yahut nöron diye isimlendirilen kolay süreç ünitelerinin orta irtibatlarından oluşuyor ve yapay zekaların, bir insan üzere tecrübelerden öğrenmesini sağlıyor. Makine tahsili alanının değerli bir kısmı, yapay hudut ağları ortasındaki bu irtibatları oluşturmak ve güncellemek için giderek daha karmaşık yollar bulmakla ilgilenen çalışmalardan oluşuyor.

Bilgiyi depolamak ve işlemek için sonları birbirine bağlama fikri biyolojiden gelirken, bu kontakları oluşturmak ve güncellemek için kullanılan matematik fizikten “ödünç” alınıyor.

Nobel Fizik Mükafatı, bilim insanına 1984’te Terrence Sejnowski ve öteki meslektaşlarıyla birlikte Boltzmann makinelerini geliştirme çalışmaları nedeniyle verildi.

Adını Avusturyalı fizikçi Ludwig Boltzmann’dan alan bu makineler, bilgisayarın bir programcıdan değil, data örneklerinden öğrenmesini sağlıyor. Hinton, modelin hatırlanması gereken şeylerin örneklerini görerek vakit içinde bilgileri nasıl depolayabileceğini gösterdi. Böylelikle istatistiksel fizikteki fikirlerden yola çıkarak, erken bir “üretken bilgisayar modeli” geliştirmiş oldu.

Profesör Hopfield ise kariyeri boyunca biyoloji ve fizik alanında değerli katkılarda bulunan ABD’şi bir teorik fizikçi. Lakin Nobel Fizik Mükafatı, 1982’de Hopfield ağlarını geliştirdiği çalışması için verildi.

Hopfield ağları, en eski yapay hudut ağlarından biri. Atomların hareketlerinin bir gerecin özelliklerini tanımlaması üzere moleküler fizik unsurlarından ilham alan bu sistemler, bir bilgisayarın bilgileri hatırlamak ve geri çağırmak için bir düğüm ağını nasıl kullanabileceğini birinci kere ortaya koydu.

Hopfield ağları, dataları (örneğin siyah beyaz fotoğraflardan oluşan bir koleksiyon) ezberleyebiliyor. Ağ, bu fotoğrafları, onlara benzeri diğer bir fotoğraf gördüğünde birbiriyle ilişkilendirerek “hatırlayabiliyor”. Bu durumda Hopfield da desenleri kaydedebilen ve tekrar oluşturabilen bir ağ icat etmiş oldu.

İnsan beyninde de öğrenme ve depolama sürecinin bilgileri başkalarıyla ilişkilendirerek işlediği biliniyor. Bu da beynimizin, bir bilgiyi lakin öbür bilgilerle ilişkilendirdiğinde hatırlayabileceği manasına geliyor. Yapay hudut ağlarındaki öğrenme modelinde örnek alınan süreç de bu.

Öte yandan Hopfield ağları ve Boltzmann makineleri, günümüzün yapay zeka başarılarıyla kıyaslandığında kolay görünebilir. Çünkü Hopfield’ın ağı sırf 30 düğüm içeriyordu. Meğer ChatGPT üzere çağdaş sistemler milyonlarcasına sahip olabilir.

Queensland Teknoloji Üniversitesi’nden Yapay Zeka Araştırmacısı Aaron J. Snoswell, The Conversation’da yazdığı yazıda bu durumu şöyle açıklıyor:

“Bugünkü Nobel Mükafatı, bu erken katkıların alanda ne kadar değerli olduğunu vurguluyor.”

Bunlar birer fizik keşfi mi?

Hinton ve Hopfield’ın mükafatı alması, başta toplumsal medya platformu X’te olmak üzere, akademisyenler ortasında önemli bir tartışma başlattı. Pek çok araştırmacı, kelam konusu çalışmaların fizikle ilgisi olmadığı görüşünde.

Imperial College London’dan astrofizikçi Jonathan Pritchard da bu türlü düşünüyor. Pritchard, X hesabından yaptığı paylaşımda, “Makine tahsilini ve yapay hudut ağlarını herkes kadar seviyorum fakat bunun bir fizik keşfi olduğunu söylemek sıkıntı, sanırım Nobel, yapay zeka rüzgarından etkilendi.” diye yazdı.

Prof. Dr. Emre Onur Kahya: ‘Çok absürt’

İstanbul Teknik Üniversitesi’nin (İTÜ) Fizik Mühendisliği Bölüm Başkanı olan ve aynı vakitte bilgisayar bilimleri alanında da çalışan Prof. Dr. Emre Onur Kahya da bu yılki Nobel Fizik Ödülü’nü “çok değişik bir durum” diye nitelendirdi.

Euronews Türkçe’ye açıklamada bulunan Kahya, “Kimya alanında tahminen hak ettiğini söyleyebiliriz lakin bilhassa fizik alanındaki katkılarından ötürü verilmiş bir Nobel degil bu. Nobel komitesi de ödül ile ilgili münasebete bu açıdan bir argüman koymamış,” diye konuştu.

“Fizik alanında bilinen birtakım prosedürlerin kullanılıp akabinde yapay zekada kıymetli işler yapmak Nobel Ödülü’nü hak eder mi?’ diye sorarsak karşılığı olağan ki ‘hayır’.”

Kahya, “Bilgisayar Nobeli olsa tamam fakat burda verilen Fizik Nobeli” dedi ve ekledi:

“Bunlar aslında benim çalışma alanım. Ehemmiyetinin artması benim hoşuma gitse de bu olay çok absürt.”

‘Teorik fizikte fetret devri’

Fizik Ödülü’nün yapay zeka çalışmalarına gitmesinin tartışmalı bir başka boyutu da fizik biliminde bu mükafatı hak edecek kayda kıymet çalışmalar olup olmadığı.

Bazı uzmanlar son periyotta fizik alanında bir çeşit duraklama periyodu yaşandığı görüşünde. Prof. Kahya da bu görüşe en azından teorik fizik açısından katılıyor.

“Bu, teorik fizikte bence hayli yerinde bir saptama” diyen Kahya, kelamlarını şöyle sürdürdü:

“Bu yıldan çok son 30 yıldır teorik fizikte alınan Nobel Mükafatları tahminen 50 yıldan evvel yapılan işlerle ilgili. Yani 1970’lerden beri fizikte çığır açıcı isler teorik alanda pek yapılmadı. Bu yüzden bir fetret zamanı olduğu söylenebilir.”

‘Fizik her şeydir’

Öte yandan yapay zeka bölümünün önde gelen isimlerinden kimileri, Nobel Fizik Ödülü’nün makine öğrenmesiyle ilgili çalışmalara gitmesinden o derece rahatsız değil.

Derin öğrenme ve yapay zeka tertibi MindBigData.com’un CEO’su David Vivancos, “İlk yansım, yapay zekanın ne olduğunu gereğince ciddiye almadığımız tarafındaydı,” dedi.

Euronews Next’ten Pascale Davies’e konuşan Vivancos, “Ben Hinton ve Hopfield’ın büyük bir hayranıyım ve onlar şahane bir keşif yaptı. Lakin sıkıntı şu ki fiziğin her şey olduğunu düşünmüyorsanız, o vakit bu ödül fizik alanında değildir,” sözlerini kullandı.

Oxford İngilizce Sözlüğü, fiziği “Cansız unsur ve gücün tabiatı ve özellikleriyle ilgilenen bilim dalı” diye tanımlıyor.

Ancak Vivancos, yapay zekanın klasik bir bilime uydurulması durumunda tahminen de matematiğe daha yakın olabileceği görüşünde. Yeniden de araştırmacıların genetikteki geniş bilgi kütüphanelerini taramasına yardımcı olması nedeniyle biyoloji yahut nörobilimle de bağlantılı olabileceğini savunuyor.

İsveç’teki Umeå Üniversitesi’nin bilgisayar bilimleri kısmında profesör olan ve aynı vakitte üniversitenin Toplumsal ve Etik Yapay Zeka araştırma kümesine liderlik eden Virginia Dignum ise kimya ve fizik alanlarında verilen bu mükafatların yapay zekanın “disiplinler ortası zaferini” gösterdiğini vurguladı.

Euronews Next’e konuşan uzman, “Bilimdeki gerçek atılımlar artık tek bir disiplinin alanı değil, geniş bir bakış açısı ve farklı bakış açılarının birleşimini gerektiriyor,” dedi.

“Yapay zeka, geniş bilgi kümelerini tahlil edebilen, sonuçları kestirim edebilen ve hatta yeni hipotezler önerebilen, biyoloji, fizik, kimya ve tıp üzere alanlardaki araştırmacıların yeteneklerini artıran bir araç.”

Nobel Kimya Mükafatı, DeepMind’ın öncü bilim beşerlerine gitti

Fizik ödülünün açıklanmasından bir gün sonra sıra kimya alanına geldi ve Google DeepMind’ın kurucu ortağı ve CEO’su Hassabis ile Yöneticisi Dr. Jumper, amino asit dizilerinden proteinlerin üç boyutlu yapısını iddia eden çığır açıcı AlphaFold yapay zeka sistemini geliştirme çalışmalarından ötürü 2024 Nobel Kimya Ödülü’ne layık görüldü.

Ödülün üçüncü ortağı ise hesaplamalı protein tasarımı üzerine çalışmaları sayesinde Baker oldu.

AlphaFold, bedenimizde şimdiye dek bilinen tüm proteinlerin üç boyutlu yapısını iddia etmeyi başaran bir sistem. Firma, protein katlanması denen çok değerli bir bilimsel sorunu insanlardan çok daha uygun çözebilen AlphaFold programını 2018’de geliştirmişti.

AlphaFold, protein yapılarını kestirim etmek için aminoasit dizilerine ve bunların etkileşimine dair bilgi toplayarak çalışıyor. Sistem, dört yılın sonunda artık protein hallerini atom düzeyine kadar gerçek biçimde dakikalar içinde varsayım edebiliyor.

Proteinlerin yapısını çözmek neden değerli?

Proteinler küçük, karmaşık bulmacalara benzetilebilir.

Bakterilerden bitkilere ve hayvanlara kadar çeşitli organizmalarda üretilen bu gereçler hayatın yapı taşı. Lakin bunlar üretildikten sonra milisaniyeler içinde katlanmaya başlıyor. Yapıları o kadar karmaşık ki hangi formu alacaklarını kestirim etmek neredeyse imkansız.

Öte yandan proteinlerin yapısını çözmek, tahminen de her tipten hastalığa deva bulunan bir geleceğin kapısını aralayabilir.

Boğaziçi Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği’nden Prof. Dr. Cem Say, “Bütün canlıların bedenleri değişik değişik proteinlerin birbirine makul biçimlerde legolar üzere takılmasından oluşuyor. Bu proteinlerin hangi kesimlerden oluştuğunu laboratuvarda anlamak kolay. Lakin bir ilaç geliştirmek istiyorsanız ya da genel olarak tıpla ilgili rastgele bir şey yapmak istiyorsanız proteinin biçimini de anlamak gerekiyor” sözlerini kullanmıştı.

Daha evvel AlphaFold’un muvaffakiyetini Independent Türkçe’ye kıymetlendiren Say, kelamlarını şöyle sürdürmüştü:

“Çok küçük şeylerden bahsediyoruz, yani formlarını anlamak aylar, yıllar süren sıkıntı bir iş. Yüz milyonlarca protein cinsinin yalnızca küçük bir kısmının biçimi 60 yıllık çalışmayla anlaşılabilmiş. Halini anlayabilirseniz her çeşitten tuhaf hastalığa ilaç yapabilirsiniz.”

Say ayrıyeten, proteinlerin yapısının çözülmesinin bilimkurguyu andıran gelişmelere kapı aralayabileceğini belirtmişti:

“Aynı vakitte hiç insan bedeninde görülmemiş yahut tabiatta olmayan birtakım yeni proteinler imal edebilirsiniz. Bilimkurgusal bir gelişmeden bahsediyoruz.”

Kimyayla ne ilgisi var?

Nobel Kimya Mükafatı, fizik alanındaki ödül kadar büyük bir tartışma yaratmadı. Çünkü karmaşık kimyasal sorunları çözmek için bilgisayar simülasyonlarının kullanıldığı “hesaplamalı kimya” isimli bir alan var.

Liverpool Üniversitesi’nde Kimya Profesörü Andy Cooper, Euronews Next’e yaptığı açıklamada, “Yapay zekanın protein yapısını varsayım etmek için kullanılması, biyoloji, tıp ve başka alanlarda sayısız kullanım alanı olan büyük bir ilerleme,” diye konuştu.

“Yapay zeka kimyanın öbür alanlarını da etkileyecek.”

Yapay zeka, mükafatları de mi elimizden alıyor?

2022’de ChatGPT’nin piyasaya sürülmesinden bu yana yapay zekanın pek çok bilimsel araştırmada kullanıldığı biliniyor. Hatta kimi bilim insanları, ChatGPT’nin ismini bilimsel makalelerin künyesine de yazarak tartışma yaratmıştı.

Öte yandan Nobel Kimya Ödülü’nün ortak sahibi Hassabis, düzenlediği basın toplantısında, “Yapay zekanın tüm ödüllere dahil olduğunu söylemek için şimdi çok erken,” dedi.

“İnsanın yaratıcılığı birinci sırada geliyor. Soruyu sormak, hipotezi geliştirmek üzere şeyleri yapay zeka sistemleri yapamaz. Şu anda yalnızca bilgileri tahlil ediyorlar.”

euronews